Jelibon
YILAN ZEHİRİ NASIL TESİR GÖSTERİR
Gözlerin arkasındaki bir çift zehir guddesi, aslında değişmeye uğramış tükrük bezleridir. Bunlar, kanlarına zerkedilince başka hayvanların ölümüne sebep olabilen özel bir tükrük yılan zehiri salgılarlar. Zararsız yılanların benzer guddeleri varsa da, bunların salgıladığı madde bildiğimiz tükrüğe yakındır ve başka hayvanların kanına zerkedilse bile ciddi sonuçlara yol açmaz.
Rengi saman sarışı veya turuncu veya zümrüt yeşili arasında değişen yılan zehiri, ince ve şeffaf bir sıvı görünüşündedir. Bu protein bileşiği, guddenin içindeki sayısız küçük boruları astarlayan gözeler tarafından vüeude getirilir. Her boru daha başka borulara da bağlıdır, bunlar da, sularını nehre döken dereler ve çaylar gibi, zehirlerini, zehir dişinin tabanına ulaşan ana boruya boşaltırlar. Dıştan oluklu zehir dişi içi oyuk diş şeklini alırken, zehirin de özel bazı avları öldürmek için daha da mükeinmelleştiği tahmin edilebilir.
Çıngıraklı yılanlar, zehirleriyle kolayca öldürdükleri kertenkeleler ve küçük memelilerle beslenirler. Yüksek dozlar halinde olmadıkça zehirlerinin pek etkileyemediği başka yılanları ender olarak avlarlar. Buna karşılık, genellikle başka yılanlarla beslenen mercan yılanlarının zehiri bu sürüngenleri pek çabuk öldürür. Deney konusu olan çoğu zehirli yılanların kendi zehirlerine karşı muafiyetti oldukları görülmüştür. Bazı hayvanların nispeten muafiyetti oluşlarına karşılık, başkalarının olmayışının sebebi keşfedilmemiştir. Bu sorunun cevabını, her halde canlı yaratıkların çapraşık kimyasında aramak lâzımdır.
Yılan zehirinin tesiri, yılanın cinsine olduğu kadar iklime de bağlıdır. İklim ne kadar sıcak olursa, zehir de o kadar şiddetli tesir gösterir. Birçok yılanların zehrinde, kanın pıhtılaşmasına veya dokuların tahrip olmasına yol açan maddeler vardır. Başka zehirler ciddî tesirlerini sinirler üzerinde gösterirler: Zehirîn bulaştığı sinirler çalışmalarını paydos ederler, neticede ise felç olur. Netekim zehir, yılanın ısırdığı bir sıçanın akciğerlerinin etrafındaki kaslara kumanda eden sinirlere ulaşacak olursa, soluk alamamak durumuna düşecek olan sıçan boğularak ölecektir.
Yılan zehirinin, ciddî zararlara yol açmak için, kan dolaşımı sistemine ulaşması gerektiğini burada belirtelim. Bol miktarda çıngıraklı yılan zehiri yedirilen aç fareler hiç bir rahatsızlık belirtisi göstermemişlerdir. Halbuki aynı miktarda zehir, dolaşım sistemine zerkedilmek şartıyle düzinelerle fare öldürülebilirdi. Bununla beraber aynı farenin kobra zehiri yiyebileceği şüpheliydi. Aşağıda da göreceğimiz gibi, kobra’ ların zehiri göz tarafından kıza zamanda emildiğine göre, ağzın ve sindirim kanalının dokularına da aynı kolaylıkla işleyebilir. Bununla beraber, kobraların ve başka zehirli yılanların, zehirleriyle öldürdükleri hayvanları yuttuklarını görüyoruz. Buna dayanılarak, zehirîn, tıpkı bayağı tükrük gibi, avın sindirilmesinde vazife gördüğü ileri sürülmüştür.
Eskiden yılan zehirinin tehlikesizce yutulabileceği sanılırdı. Fakat yapılan incelemeler, zehirli maddelerin midede ancak sindirim eylemi esnasında tahrip edildiğini, midede sindirim olmadığı zamanlar ise mide cidarları tarafından emilerek ciddî sonuçlara yol açabileceğini göstermiştir. Kan dolaşım sistemi ne kadar iyi çalışırsa, zehir de o derece şiddetli tesir gösterir. Nitekim sıcakkanlı hayvanlar bir zehirli yılan tarafından ısırıldıktan sonra sürüngenlerden, amfibyumlardan ve balıklardan çok daha sabuk ölürler.