Jelibon
Türk Dokumalarında Doğal Boyama Teknikleri
Doğal boyalar, binlerce yıl boyunca bitkiler, hayvanlar ve minerallerden elde edildiler. Cilâlı Taş Devri (M.Ö. 7000-5500) ‘nin Anadolu’daki başlıca merkezlerinden olan Çatalhöyük’teki evlerde rastlanan ve av sahnelerini konu alan duvar resimlerinden bugünkü özgün Türk el dokumalarının hammaddeleri olan yün, tiftik, pamuk ve ipeğe renk verilmesine kadar insan yaşamının ve sanatın bir parçası oldu doğal boyama maddeleri.
İlkel topluluklarda boyama sanatı, bu işle uğraşanlara yüksek sosyal statüler kazandırmaktaydı. Göçebe toplumlarda -boyama dahil- aşiretin bütün sır ayinlerini yönetmekle yükümlü büyücü -rahipler de bundan nasiplerini almışlardı. Eski Çin’de ve firavunlar döneminde Mısır’da kumaş boyaları üretildiği bilinmektedir. Fenikeliler ve Romalılar’da zenginlerin en büyük tutkularından olan mor renk, Bizans Dönemi’nde yalnız imparatorluk ailesinin rengi oldu.
Göçebe kabilelerin ve yerleşik toplumların bu zengin mirası, XIX. yüzyıl ortalarında sentetik boyaların icadına kadar dünyayı renklendirdi.
Geçmişten günümüze doğal boya yapımında kullanılan çivit, safran, kök boya, kır papatyası, soğan, sumak, gelincik, ayva, badem, ceviz, kına, kestane, uzayıp giden doğal renklendiriciler listesindekilerden sadece bazılarıdır. Kök boya ve çivit bunlardan en çok kullanılanlardır.
Hiçbir doğal boya maddesi kesin renk vermez. Boya malzemesinin miktarına, kalitesine, eritkenine, yardımcı maddesine göre değişik renkler ve tonlar elde edilir. Renk, denenerek bulunur ve aynı tonu ikinci bir kez elde etmek imkânsızdır. Bu nedenle, doğal pigmentlerle gerçekleştirilen renklendirmelerde bir boyamadan bir diğerine ton farklılıkları kaçınılmazdır.
Doğal boyamada üç ana değişken olan
– boyanın kalitesi ve miktarı,
– suyun niteliği ve sıcaklığı,
– boyanacak malzemenin kazanda kalma süresi
ipek, pamuk ve yünün kendilerine has özellikleri dikkate alınarak ayarlanmalıdır.
DOĞAL BOYAMA MADDELERİ
Yurdumuzda hayvansal liflerin boyanmasında başlıca üç bitkiden yararlanılmaktadır. Bunlardan Türk Kırmızısı adıyla da anılan kök boya eritkenine bağlı olarak, kırmızı, pembe ve koyu yeşil ,
sakızlık çalısı olarak ta tanınan safran, filizî, kahverengi ve neftî ,
sofora , kahverengi ve limon küfü
renklerini vermektedir.
Yünler, sarı, gri, siyah renklere nane , yeşil renge asma yapraklarından elde edilen boyalarla kavuşmaktadır.
Nar kabuğu’ ndan koyu kahverengi ve kanarya sarısı ,
sütleğen’ den külrengi ve koyu yeşil ,
kekik yaprakları’ ndan bej ve gri,
papatya çiçekleri’ nden kanarya sarısı ve kahverengi,
cevizin kök, kabuk ve yaprakları’ ndan kahverengi,
soğan kabukları’ ndan krem ve açık kahverengi,
ayva yaprakları’ ndan pembe ve bej tonları,
şeftali yaprakları’ ndan fıstıkî yeşil,
çivit dal ve yaprakları’ ndan mavi,
fındık yaprakları’ ndan kırmızı
renkler elde edilmektedir.
Sarı tonları için saman sapları, adaçayı dal ve yaprakları, sütleğen, zerdeçal, papatya tohumu, çitlenbik kökü ve tohumları kullanılmaktadır. Meşe palamutu meyvaları krem ve kahverengi, hünnapgillerden olan cehri’ nin meyvaları ise bej, fıstık yeşili ve tarçın renklerini vermektedir.
Doğal boya imalinde kullanılan yukarıdaki bitkiler dışında hayvansal kaynaklı boyalar da mevcuttur.Hindistan ve Çin’de yaşayan deve ve fillerin bağırsaklarnda oluşan Hint Sarısı isimli boya arıtılarak pamuklu ve yünlülerin boyanmasında kullanılmaktadır. Cochenille adıyla anılan bir bitkinin üzerinde yaşayan bir böcekten karmen kırmızısı elde edilmektedir.
Boyama işleminin kusursuz olabilmesi için boyadan başka üç çeşit madde kullanılır:
1. Mordanlar : Liflerin emme kabiliyetini arttıran, boyanın lifler üzerinde tutunmasını sağlayan şap, soda, sodyum sülfat, sodyum karbonat, bakır sülfat, alüminyum sülfat gibi maddelerdir. Bunlar aynı zamanda boyaların tonlarına da etki ederler.
2. Eritkenler : Boyaların, içlerinde eridiği maddelerdir.Özellikle suda eriyen boyalar için suyun kireçsiz ve demirsiz olması gerekir.
3. Yardımcı maddeler : Boyanın parlak ve dayanıklı olması için kullanılan asit, baz ve tuzlardır.