Deli Sevdam
Afganistan’da İngiliz ve Rus Mandası
Afganistan 1880 Temmuz’unda İngiltere ile imzaladığı bir anlaşma ile bu devletin nüfuz ve himayesi altına girmişti. 1907 İngiliz – Rus anlaşması ile İngiltere Afganistan’daki bu durumunu Rusya’ya da kabul ettirmişti.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Afganistan kendisini İngiltere’nin nüfuz ve vesayetinden kurtarmayı başardı. Bir takım taht mücadelelerinden sonra 1919 şubatında Afganistan tahtına geçen Emir Amanullah koyu bir İngiliz düşmanıydı. Amanullah, Emir olur olmaz, 1919 Mayısında İngiltere’ye karşı Cihad-ı Mukaddes ilan edip, ordusu ile Hindistan’a yürüdü. İngiltere Amanullah’ı Hindistan’dan çıkarmayı başardı ancak 8 Ağustos 1919’da yapılan Ravalpindi Antlaşması ile de, Afganistan’ın tam bağımsızlığını tanıyarak bu ülkeden çekilmek zorunda kaldı.
Amanullah bundan sonra Sovyetlere yaklaştı. 28 Şubat 1921 ‘de Sovyet Rusya ile bir dostluk antlaşması imzaladı. Bu anlaşma ile Sovyetler, bir yandan Afganistan’ın bağımsızlığını tanıyorlar ve öte yandan da Afganistan’a her yıl bir milyon altın ruble yardımda bulunmayı kabul ediyorlardı.
Amanullah Sovyetlere yaklaşmakla beraber, Afgan – Sovyet münasebetleri düzenli bir şekilde gelişemedi. Sovyetlerin Türkistan, Özbekistan, Türkmenistan, Hive ve Buhara’yı bolşevikleştirmek için kullanmış oldukları sert usuller, buralardaki Türk halkların ayaklanmalarına sebep oldu ve birçok Türk Bolşeviklerden kaçarak Afganistan’a sığındı. 1922 yılında Enver Paşa’nın liderliğinde çıkan bu ayaklanmalara Amanullah büyük destek verdi hatta kendi liderliği altında bir Orta Asya Konfederasyonu kurmak için harekete geçti. Bu durum Sovyet – Afgan münasebetlerini bozdu. Fakat Enver Paşa öldürüldüğü gibi, Sovyetler de Orta Asya’da durumu kontrolleri altına aldılar.
Afgan hükümdarı Amanullah da, Rıza Şah’ın İran’da yaptığı gibi, Atatürk’ü kendisine örnek alarak memleketi batılılaştırmak için 1923’ten itibaren faaliyete geçti.
Memlekette birçok reformlar yaptı. Özellikle eğitim ve kültür reformlarına önem verdi. Bu reformlar için Almanya ve Türkiye’den uzmanlar getirtti. Bunun sonucu olarak Afganistan ile Almanya arasındaki siyasi münasebetler de gelişti ve Sovyet nüfuzuna karşı Afganistan Almanya’ya yanaştı. Hitlerle beraber Almanya ile Afganistan arasındaki ilişkiler daha da arttı.
1941 ‘de İran’ın İngiltere ve Sovyet Rusya tarafından işgali üzerine Afganistan’da bu iki devletin baskısı altında kaldı ve baskı üzerine ülkedeki bütün Alman uzman ve teknisyenlerini çıkarmak zorunda kaldı. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Afganistan tekrar Sovyet nüfuzu altına girmiştir.