Jelibon
Altınordu (Altın Ordu) İmparatorluğu
Cengiz Han’ın 1227′de ölümünden sonra, büyük hanlık makamını Ögedey işgal etti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Onun hâkimiyeti, Türk-Moğol Hakanlığı’nın teşkilâtlandırılması bakımından mühimdir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu maksatla kurultaylar toplanmış ve bazı umumî kurallar konulmuş, Cengiz’in “yasa”sı tatbik edilmekle beraber, şehirli ve köylü ahalinin ihtiyacına göre bir idare kurulmuştu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1235′te devlet işlerini alâkadar eden yeni meseleler münasebetiyle toplanan büyük kurultayda, Batı Seferi, yani Doğu Avrupa’nın istilâsı kararlaştırıldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu maksatla, bilhassa Türklerden olmak üzere, büyük bir ordu toplandı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Miktarı bilinmeyen bu Moğol-Türk ordusunun, birkaç yüz bin kişiden ibaret olduğu muhakkaktır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Fütuhatın başlangıcı, 1236 yılına rastlar[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunayBu muazzam ordunun başında Cengiz’in torunu, Batu (Çoçi Oğlu) bulunuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Aslında Harezm, Kafkasya ve İrtiş’in batısı büyük oğlu Cuci’ye düşmüştü (1224)[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Fakat Cuci, Cengiz Han’dan az önce öldü ve ona ayrılan yerler oğlu Batu Han’a verildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ona verilen bölgede kurulan devletin adı “Altınordu”, asıl kurucusu da Batu Han’dır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altınordu adı, Moğolca’da çadır demek olan “Orda” kelimesinden gelir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Hanların ordugahında han çadırının üzeri altın kaplama olduğu için, bu çadıra “Altınorda” deniliyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Zamanla bu kelime, Türkçe’de “Altınordu” şeklinde yazıldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altın Ordu Devleti Haritası
Hem Altınordulular, hem de “kral sarayı” ve “ordugâh” anlamlarında kullanılır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Batu Han’a ait olan yerlere, babasının adından dolayı “Cuci Ulusu” deniyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ulus, “Birleşik İller” anlamında, yani yer adı olarak kullanıyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Sefere, ondan başka birçok Çingiz oğulları (prensleri) de iştirak edeceklerdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ön kıtaların kumandanı olarak da en meşhur generallerden biri olan Sobutay’ı (Sübegetey, Sübetey) görüyoruz[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Askerlerin büyük bir çoğunluğunu, Orhun ile Yayık ve İrtiş aralarında yaşayan Türk kabileleri teşkil ediyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İlk darbe Bulgarlar üzerine oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu hareket, 1224′de Bulgarlar’ın, Don boyundan dönen Moğol kıtalarına hücumlarının öcünü almak için yapılmıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bulgarlar az bir zaman içinde yenildiler; başta Bulgar olmak üzere, şehirleri tahrip edildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Şehirlerden ve büyük yollardan uzakta kalan halkın, bu istilâdan zarar görmediği muhakkaktır; şehirli ve köylü ahaliden birçoğunun da kaçarak, ormanlarda saklandığı anlaşılmaktadır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu suretle, Moğol istilâsından sonra, Orta İdil sahasındaki Bulgar unsuru ortadan kaldırılmış olmadı; yok olan şey, müstakil bir Bulgar devletiydi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Nitekim, çok geçmeden, bu bölgede Bulgar beylerinin yeniden faaliyette bulunduklarını görüyoruz[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
1237 sonunda kış mevsimi olmasına rağmen, Moğol-Türk ordusu, Rus bölgesinin istilâsına başladı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu sıralarda Rus yurdu, birçok knezliklere bölünmüştü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ryurik sülâlesine mensup olmak üzere, muhtelif mıntıkalarda, knezleri, müstakil birer beylik hâlinde hükümet etmekte idiler; artık Kiyef (Kiev) merkez olmaktan çıkmıştı; onun yerine Suzdal Rusyası (Merkezi Vladimir) yükselmişti; batıda da Haliç knezleri kuvvet bulmuşlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
İlmen Gölü’nün kuzey sahilindeki Novgorod şehri de mühim bir iktisadî ve siyasî merkez vaziyetinde idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu Rus knezlikleri arasında mücadeleler eksik olmadığından Rus yurdu, âdeta, daimî bir anarşi manzarası arz etmekte idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Batu Han’ın orduları, 1237′de Bulgar memleketinden hareketle Suru (Sura) ırmağının baş kısmını geçtikten sonra, Ryazan üzerine yürüdüler; bir darbe ile burayı ele geçirdiler; o sıralarda ehemmiyetsiz bir kasaba olan Moskova’yı yaktılar[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Vladimir, Suzdal, Rostov ve Volga kıyısındaki Yaroslav şehirlerini zaptettiler; bütün bu şehirler birer kale idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Türk-Moğol ordusunun, yalnız açık meydan muharebesinde değil, kaleleri kuşatmak ve zaptetmek hususunda da fevkalâde becerikli oldukları görülüyor[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Kışın şiddetine rağmen, Batu Han kuvvetleri, 2-3 ay zarfında birçok kale ve şehri ele geçirdiler[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1238 baharı geldiği zaman bu ordu, İlmen Gölü’nün güneyinde, Lovat ırmağına varmış bulunuyordu; fakat mevsimin icabı olarak, daha fazla kuzeye, yani Novgorod istikametine gidilmemiş, orduların güneye dönmesi uygun görülmüştü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bu defa Oka nehrine yakın Kozelsk şehrinin fazla direnmesi, ordunun hareketini biraz yavaşlatmışsa da, bu kale zapt edilip ahalisi kılıçtan geçirilince, Moğol-Türk kuvvetleri, 1238 ilkbaharında, Don ile Dnyeper nehirleri arasındaki sahaya gelmişlerdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bununla, seferin ilk safhası sona erdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Gayet kısa bir zaman içinde, hem de kış olmasına rağmen, Batu Han, “yıldırım” harbiyle Rus yurdunun en mühim kısmını zapt ve Rus knezlerinin askerî kuvvetlerinin dayanak noktalarını imha etmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Tarihte ilk defa olmak üzere, doğudan gelen Türk istilâsı, bir darbede Rus knezlerinin siyasî varlıklarını ortadan kaldırmıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bu Moğol-Türk hareketinin ikinci safhası, Kumanlar’a karşı oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1224′de Kalka boyundaki savaştan sonra, Kumanlar, Türk-Moğol İmparatorluğunun düşmanları arasında sayılıyorlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1238-39 yılındaki seferlerin neticesinde, Kumanlar, Don boyu ve bütün Kıpçak sahrasından kovuldu; bir kısmı kuzeydoğu’da Kama Bulgarları arasına gitmiş, kalanları da Macaristan’a iltica etmişlerdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bu suretle, Kama boyundaki Kıpçak ve galiba Kumanlar’la birlikte olan, Yimekler’in gelmesiyle Türk unsuru artmış ve hattâ Bulgarlar bile Kıpçaklaşmışlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu suretle Moğol istilâsının bir neticesi de Orta İdil boyundaki Türk ahalisinin yeni şekilde karışmasını mümkün kılmasıdır; bugünkü Kazan Türkleri’nin kavmî oluşumları işte bu tarihî olaylarla izah olunmaktadır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Batu Han, Kumanlar’ın işini bitirdikten sonra, 1240′da Kiyef şehrini, kısa süren bir muhasaradan sonra zaptetti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay O sıralarda Kiyef’in zaten büyük bir ehemmiyeti kalmamıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Daha batıda olan Vladimir ve Haliç şehirleri de Moğol-Türkler tarafından işgal edilerek, bütün Rus yurdu, Batu Han’ın eline geçmiş oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İstilâ kuvvetlerinin büyük bir kısmı, Kumanlar’ın gittikleri, Macaristan’a yürürlerken, bir kolu da Lehistan’ın güney eyaletleri üzerinden, Silezya’ya kadar ilerlediler[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
1241 ilkbaharında, Liegnitz yakınında karşılarına çıkan Alman kuvvetlerini yendiler; fakat daha ileriye gidemeyerek, Macaristan’a döndüler[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Moğol-Türkler’in bir kolu, hattâ Balkanlar’a girmiş ve Adriyatik sahillerine bile yaklaşmıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu suretle, 1240-41 seferi, tam bir başarıyla bitmiş, Batu Han’ın ordusu bütün meydan muharebelerini kazanmış, binlerce kilometre genişliğinde Doğu Avrupa sahasını işgal ile, burada önce mevcut bütün askerî ve siyasî varlıklara son vermişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Cengiz hayatta iken, batıdaki bütün sahanın Coçi’ye verileceği belli olmuştu; buna göre, Batu Han’ın zaptettiği yerler Coçi ulusu olacaktı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Batu Han, 1241 yılında, İdil’in (Volga) aşağı mecrasına dönmüş ve nehrin sol sahilinde “Orda”sının (Karargâh) merkezini kurmuştu: Burası Saray adını aldı ve çok geçmeden eski Bulgar ve İtil şehirlerinin yerini tuttuğu gibi, onlardan farklı olarak Doğu Avrupa, Hazar denizi ve Aral denizi civarlarıyla, Batı Sibir’in en mühim siyasî merkezi oluverdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Saray şehrinin kurulduğu yer “Cuci Ulusu”nun ortasında ve büyük ticaret yolu üstünde bulunması bakımından, cidden gayet doğru olarak tespit edilmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu sebeptendir ki, Saray şehri az zaman içinde yükselivermişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Cengiz oğulları arasında en değerli kumandan ve dirayetli devlet adamı olarak tanınan Batu Han’ın, ancak hakanlığın bütünlüğünü korumak namına, Karakurum’daki hakanı tanıdığı ve zahiren ona itaat ettiği anlaşılıyor[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Halbuki Batu Han, kendi ulusunda istediği gibi icraatta bulunuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Onun hâkimiyeti, 1255′de ölümüne kadar sürmüştür[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İrtiş boyundan, Aral denizinin kuzey mıntıkası da dahil olmak üzere Kama ve bütün İdil havzası, Özü boyu ve Turla (Dnyestr) mıntıkasına kadar uzanan geniş bir sahada, fütuhatı takiben, yeni bir idare sistemi kuran ve merkezi Saray olan Moğol-Türk ordusuna da gereken nizamı veren Batu Han olduğundan, o, hakkıyla Altın Ordu Devleti’nin kurucusu sayılmaktadır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bu devletin teşkilâtı, Cengiz yasası ve büyük Moğol-Türk Hakanlığı’nda tatbik edilen esaslara dayanmakla beraber, mahallî birçok hususların tanzimi ve bu memleketlerde mevcut eski geleneklerin de göz önünde tutulması lâzım gelmekte idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Eski Bulgar Hanlığı ve Rus knezliklerinde Altın Ordu’nun menfaatlerine en uygun görülen bir sistem tatbik edilmesi lazım geliyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu bakımdan yeni sistemin, Batu Han tarafından başarıyla uygulandığı görülmektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Batu Han, Saray şehrinde oturuyor, fakat hukuken, Karakurum’da oturan ve Büyük Hakan olan amcası Ögeday’a (Oktay’a) bağlı bulunuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ögeday Han’ın yerine Büyük Hakan olan Mengü, 1259′da ölünce, Batu Han, Karakurum’la ilişkilerini gevşetti, ama şeklen hala oraya bağlı idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Batu Han, Saray şehrinde hüküm sürerken, kardeşi Orda, Doğu Kıpçak yöresini idare ediyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İmparatorluğun doğu yöresine Ak Ordu, Batu Han’ın hakim olduğu batı bölgesine ise Gök Ordu denmiş, sonradan Gök Ordu’nun adı Altın Ordu olmuştur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bugün Altın Ordu diye andığımız devletin ilk adı, işte bu Gök Ordu’dur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Devlet ikiye ayrılmış, fakat Ak Ordu hanları Altın Ordu Hanı’na bağlı kalmışlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Batu Han’ın ölümünden sonra yerine küçük kardeşi Berke Han geçti (1257)[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Berke Han, kendi adına sikke bastırmak suretiyle Karakurum’la ilişkisini keserek bağımsızlığını ilan etti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ayrıca, Yenisaray şehrini kurarak, burasını yeni başkent yaptı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bu sırada Cengiz Han’ın öteki oğulları, birbiriyle anlaşmazlığa düşmüş, Büyük Hakanlık tahtı için kendi aralarında savaşmaya başlamışlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Berke Han, bu durumu iyi değerlendirdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Büyük Hakanlık savaşında, önce Artık Böke’yı tuttu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ama bu savaştan Kubilay Han galip çıkmıştı ve bu yüzden Büyük Hanlıkla ilişkisi büsbütün kesilmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Cengiz İmparatorluğu’nun paylaşılmasında, Harezm bölgesinin Çağatay Han’a düştüğünü söylemiştik bu ülke Artık Çağatay Ülkesi veya Çağatay Ulusu diye anılıyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Şimdi burada, Algu Han hüküm sürmekteydi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Berke Han, Kafkasya’ya bir sefere çıktığı sırada Algu Han, sınırlarını Altın Ordu sınırlarını aşacak kadar genişletmiş bulunuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu yüzden araları açıktı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Öte yandan İlhanlı hükümdarı Hülagu, Kafkasya’ya girince, onlarla savaşmak zorunda kaldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu kardeş hükümdarların ikisi de, zengin Azerbaycan topraklarını ellerinde tutmak istiyorlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu yüzden aralarında savaş çıktı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Berke Han, Hülagu’yu tam bir bozguna uğrattı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Berke Han’ın İlhanlılarla savaşması, Kıpçak ülkelerinden gelip Mısır’da devlet kuran Kölemenlerle (bkz[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Memlûklar) arasında bir yakınlaşmaya sebep oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Kölemen Sultanı Baybars ile dosluk kuran Berke Han, Bizans’la da ilgilenmeye başladı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1265 yılında, yeğeni Nogay’ın komutasında 20 bin kişilik bir orduyu, Tuna’nın güneyine geçirdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bizans ordusunu yendi ve imha etti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu seferi ile, İstanbul’da esir bulunan II[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Keykavus’u da kurtararak, Kırım’a götürdü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Berke Han, 1266′da ölünce, yerine Batu Han’ın torunu Mengü Temür geçti Mengü Temür, Kölemen Sultanı ile iyi ilişkilerini devam ettirdi ve Ögeday ile Çağatay oğulları arasındaki savaşlarda Ögeday’ın oğullarını destekledi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu sırada Berke’nin yeğeni Emir Nogay’ın nüfuzu çok artmış, devleti o yönetmeye başlamıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Emir Nogay bu nüfuzunu tam kırk yıl korudu ve bu süre içinde Altın Ordu hakanlarını tahta çıkaran ve onları kendi otoritesi altında tutan bir kumandan olarak kaldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Mengü Temür’den sonra, sırasıyla Tuta Mengü ve Teleboğa tahta çıktılar[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1291 yılında tahta çıkan Tokta Han ise, Emir Nogay’ın baskısından kurtulmak için fırsat kolladı ve nihayet 1300 yılında onunla savaştı ve galip gelerek öldürttü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Böylece devletin tek hakimi oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay O tarihten sonra Aşağı İdil, Yayık ve Embe ırmakları boylarında yaşayan ve Emir Nogay’a bağlı kalmış olan boylara ve kavimlere “Nogaylar” denildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Tokta Han, 1312′de öldü ve yerine Özbek Han geçti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Özbek Han zamanında, Altın Ordu Devleti, tamamen bir Türk devleti oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Özbek Han, kız alıp vererek Kölemenler (Memlûk) Devleti ile akrabalık kurdu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Artık, hükümdar ailesi, yalnız dil ve kültür bakımından değil, kan bakımından da Türkleşmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Halk, zaten Türk idi, fakat artık bütün Kuzey Türklerine (Oğuzlara, Bulgarlara, Kıpçaklara ve Kumanlara) Tatar deniyordu ve Türk kültürü de, Tatar kültürü olarak anılacaktı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Tahta çıktığı zaman 30 yaşında olan Özbek Han, dinamik bir hükümdardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Azerbaycan’ı zaptetti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Rus prenslerinden alınan vergi sisteminde değişiklik yaptı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Müslümanlığa da önem verdi ve Saray şehri, önemli bir din merkezi oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Pek çok medrese ve cami yaptırdı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1341′de ölen Özbek Han’ın yerine, önce oğlu Tini Bey, ondan bir yıl sonra da öbür oğlu Cani Bey geçti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Cani Bey, Altın Ordu Devleti’nin son büyük hükümdarı sayılır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Onun zamanında devlet, daha da güçlendi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İran’daki İlhanlılar Devleti dağıtıldı ve Cani Bey, Tebriz’i tamamen ele geçirdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Fakat bu devirde, Altın Ordu Devleti’nin, Kölemenlerle (Memlûklar) ilişkisi kesildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Çünkü, Anadolu’da kurulan yeni ve güçlü diğer bir Türk Devleti Osmanlılar, bir yandan Balkanlara geçmiş, bir yandan da güneye yönelmişlerdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Cani Bey, 1357 yılında ölünce, karışıklıklar başladı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Cani Bey’in oğlu tahta çıktı ve ancak iki yıl yaşadı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1360-1380 yılları arasında süren kargaşalıkta, 14 han tahta çıktı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Yirmi yıl süren bu karışık dönemden sonra, 1380′de, tahta çıkan Toktamış Han, duruma hakim oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1359′da ölen Berdi Bey’den sonra, Batu Han hanedanı sona ermiş bulunuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Toktamış Han, taht üzerinde otoriteyi kurmuştu, ama bu arada birçok emir, bağımsızlıklarını ve hanlıklarını ilan etmiş bulunuyorlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ayrıca, Litvanya ve Podolya prenslikleri de bağımsızlıklarını ilan ettiler[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Emir Mamay Mırza ise, kendi başına hareket edecek bir güç ve nüfuza erişmişti ve Özbek Han’ın oğullarından Abdullah’ı tahta çıkardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Böylece Altın Ordu Devleti, ikiye bölünmüş oluyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Toktamış Han, Timur Han’dan yardım görerek, birliği yeniden kurmuştu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ayaklanan Rusları ve Litvanyalıları da yenmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu başarılarını, Timur’un yardımlarına borçlu idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ama, durumunu düzeltip güçlenince, Timur’la ilişkisini kesmek istedi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Aralarında böylece başlayan anlaşmazlık büyüdü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Timur’la Toktamış Han arasında savaş kaçınılmaz oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Nihayet, 1395 yılında yapılan Terek Savaşı’nda, Timur Han galip geldi ve Altın Ordu Devleti’ni, bir daha belini doğrultamayacak şekilde çökertti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altın Ordu Devleti’nin başına, Kutluk Han’ı getirerek çekildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Toktamış, batıya kaçarak Litvanya’ya sığınmıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Litvanya Kralı Witold’un yardımı ile, geri dönüp tahtını ele geçirmeye çalıştı, ama Kutluk Han’a yenildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Litvanya ordusu, büyük bir bozguna uğratıldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Kutluk Han, 1401′de ölünce, Emir Edige Mırza, onun yerine Şadi Bey’i tahta çıkardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bir süre sonra Edige Mırza ile anlaşmazlığa düşen Şadi Bey, tahtı bırakıp kaçmak zorunda kaldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Yerine, Pulat Bey geçti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1409′da Rusları da yenen Edige Mırza, bundan sonra gücünü kaybetmeye başladı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1419′da, Toktamış’ın oğlu Kerim Berdi ile yaptığı bir savaşı kaybetti ve öldürüldü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bu sırada Litvanya, yeniden kuvvetlerini toplamış ve Altınordu Devleti üzerine baskısını arttırmaya başlamıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu, Altınordu Devleti’nin bölünmesine de yol açtı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1437′de Uluğ Mehmed’in hakanlığı sırasında, devlet ikiye bölündü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu bölünme sonunda, kuzeyde Kazan Hanlığı kuruldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1441′de, Hacı Giray Kırım’da hanlığını ilan etti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bölünmeler devam ediyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1486′da, Astrahan Hanlığı da kuruldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu kargaşalıktan yararlanan Moskova Prensliği, 300 yıllık Türk hakimiyetinden kurtulmuş oluyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1502′de, Kırım Hanı Mengli Giray, artık Osmanlılara tabi idi, fakat serbest hareket ediyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Gittikçe gücünü arttırarak hakimiyet alanını genişletti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu’nun son hanı Şeyh Ahmed’in öldürülmesinden sonra, bu devlet, ortadan kalkmış oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu Devleti’nin ortadan kalkmasından sonra, bir çok hanlık meydana geldi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ama bunlar, Büyük Altınordu Devleti’nin yerini tutamadılar[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altınordu, hem Türk dünyasının hem de bütün Doğu Avrupa’nın en önemli devletlerinden biri olmuş, bütün bu ülkeleri siyaset, ekonomi ve kültür bakımından etkisi altına almıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu devleti zamanında, gerek Bulgar ve gerek Rus yurdunda, eski idarede birtakım değişiklikler yapıldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Her iki memleket, Altın Ordu’nun vassalı (tabii) olmakla, birtakım yükümlülüklere tabi tutuldular[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu bakımdan, bilhassa Rus knezliklerinin vaziyeti enteresandır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Moğol-Türk kuvvetleri, fazla bir kalabalık teşkil etmediklerinden, bütün Rus şehirleri ve köylerini işgal altına alıp Rus yurdunda kalmalarına maddeten imkân yoktu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu sebeptendir ki, kendileri için daha elverişli olan bozkır sahalarını işgal etmişlerdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Rus knezliklerindeki hâkimiyetleri idame ettirebilmek için de, birtakım askerî ve idarî tedbirler alınmakla yetinildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Evvelâ, öteden beri mevcut olan knez idaresini olduğu gibi bıraktılar; Ryurik sülâlesine mensup olmak üzere, knezliklerin hâkimiyetlerini tanıdılar, hattâ istilâdan önceki büyük ve küçük knezlikler bile muhafaza edildi; yalnız şu şartla ki, knezler makamlarını han’a tasdik ettirmeğe mecburdular; yani han’ın tabii sayılıyorlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
İç intizam ve asayiş, yani polislik vazifesi, knezlerin eline bırakılmıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bunun dışında, memleketin umumî asayişine, han’a karşı mükellefiyetlerin yerine getirilmesine ve düşmanca hareketlerin ortaya çıkmasına mâni olmak maksadıyla, han tarafından tâyin edilen yüksek memurlar gönderilmekte idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Rus yurdundaki, 240 yıl süren, bu “Tatar” hâkimiyetinin, Rus tarihi ve Rus halkı üzerinde, çok yönlü tesiri olduğu muhakkaktır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Batu Han, buraları zaptettiğinde Rus yurdu, tam bir siyasî anarşi içinde çalkandığından, iktisadî ve kültürel refahın gerekli şartlarından biri olan iç emniyet, mevcut değildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altın Ordu tarafından tespit edilen kuvvetli bir disiplin, evvelâ her yerde iç emniyet ve asayişin yerleşmesine neden oldu; yine bu asayişin kurulmasıyla ilgili olarak, Saray ile Rus knezliklerindeki başkanlar ve darugalar, yahut askerî başbuğlar (tümen, bin ve yüz beyleri) arasında, muntazam bir münasebet temini maksadıyla, daha Cengiz zamanında kurulan posta usulü, yeni yol sistemi geliştirildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
O zamana kadar bir tek para sistemi olmayan Rus yurdunda, aynı esaslar üzerinde sikke bastırıldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Rusça “dengi” (dengi=para, tenke) tabiri, Türkçe tiyin (sincap derisi) sözünden gelmiştir; gümrükler intizamlı bir hale kondu ki, Rusça “tamojnya” (gümrük) tabiri de Türkçe-Moğolca tamga-damga sözünden gelmektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bunun dışında, Rus knezlerinin, büyüklerinin ve askerlerinin, Saray’a ve hattâ İç Moğolistan’a kadar gitmeleri, birçok Rus büyüklerinin Tatarlar ile düşüp kalkmaları, Ruslar’ın yaşayış, giyim tarzlarında olduğu gibi, düşünüş ve görüşlerinde de Tatarlar’ın tesiri altında kalmalarına sebep olmuştur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Aynı şekilde, Altın Ordu’da tatbik edilen kuvvetli bir merkeziyetçi devlet rejiminin ve han otoritesinin, dolayısıyla Rus knezlerine bir örnek teşkil ettiğinde şüphe yoktur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Rus tarihinde “Tatar boyunduruğundan” bahsetmek o kadar moda olmuştur ki, Sovyet Rus tarihçileri bile bu tâbiri tekrar ele almışlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Şüphesiz yabancı bir zümrenin, hele ırk ve din bakımından büsbütün ayrı olan bir kavmin hâkimiyeti, kolay bir şey değildir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Fakat, 240 yıl süren Altın Ordu hâkimiyeti neticesinde Ruslar, dillerini, dinlerini, topraklarını ve idare teşkilâtlarını tamamıyla muhafaza etmekten başka, bütün bunları kuvvetlendirmeğe de muvaffak olduklarına bakılırsa, bu Tatar hâkimiyetinin “boyunduruk” olmadığı anlaşılır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Yalnız yabancı bir zümrede değil, normal hükümet idaresinde bile, isyan çıkarsa derhal bastırılır ve bu münasebetle şiddet kullanılır, sırasına göre binlerce kişi öldürülür; mükellefiyetler yerine getirilmediği zaman, güç ve şiddetle bunların icrası için zor kullanılır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altınordu baskakları ve darugalarının da başka türlü hareket etmedikleri, tarihî bir hakikattir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu’nun Rus knezliklerindeki hâkimiyetinin, sonraki Rus çarlarının Kazan, Başkurt, Sibir, Kırım, Kafkas ve Türkistan’daki hâkimiyetlerine nispetle kat kat yumuşak olduğunda, zerre kadar şüphe yoktur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Korkunç İvan’ın ve Romanof ailesinden gelen Çar hükümetlerinin, Türk kavimlerini imha yolunda aldıkları tedbirlerin onda birinin, Altın Ordu hanları tarafından alınmadığı muhakkaktır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Rus knezlerine yapılagelen bazı tazyikler ve şiddetler, daha ziyade Ruslar’ın Saray’da, hanlar yanında yaptıkları entrikalardan ileri gelmiştir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Moğol-Türk devleti an’anesinin icabı olarak Altın Ordu’da tam bir din ve dil toleransı vardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Metbu [bağımlı, tâbi olan] kavimler, pek de ağır olmayan mükellefiyetleri doğru dürüst yerine getirdikten sonra, lüzumsuz yere tazyike maruz kalmıyorlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Rus kilisesi, Altın Ordu hanlarının verdikleri “yarlık”lar sayesinde tarhanlık kazanmıştı; yani her nevi vergi ve mükellefiyetlerden kurtulmuştu; böyle olmasına rağmen, sonraları Tatarlar’a karşı Rus imha siyasetini besleyen müessese, bilhassa, kilise olmuştur
Jelibon
İkibuçuk yüzyıl süren Tatar hâkimiyetinin tesiri meyanında, Altın Ordu hanları, Rus ahalisi nazarında, tam bir hükümdar gibi telâkki ediliyordu; bu yüzdendir ki Rus knezleri, ancak Altın Ordu hâkimiyetinden çıktıktan sonra “Çar” lâkabını almağa cesaret ettiler[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Batu Han’ın kumandasında fütuhat yapan kuvvetlerin, 600[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay000 kişiden ibaret olduğu söylenmektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bunun ancak 60[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay000′i Moğol’du; kalan kısmı, muhtelif Türk kavimlerinden toplanmıştı; kumanda heyetinin ve bazı memuriyetlerin başında Moğollar bulunmakta idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Tatar adının menşeinin Türk olması lâzım gelir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İşte bu sebeptendir ki, Moğol istilâsını yapan bütün kuvvetlere Avrupalılar, Moğol ve Türk fark edilmeksizin “Tatar” demişlerdir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu sebepledir ki, Cengiz ordularındaki Türk kavimleri, kendilerini böyle adlandırmasalar bile, yabancılar karşısında böyle görünmeğe başlamışlardır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Çok zaman geçmeden İdil boyunda yerleşen Moğollar, kalabalık Türk unsuru arasında eriyip gitmişlerse de, bu sahanın ahalisi Türk olmasına rağmen “Tatar” adıyla tanınmağa başlamışlardır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Moğol istilâsının neticesi olarak, İdil-Ural ve Sibirya’da Türk unsuru arttığı gibi, bir dereceye kadar Moğol unsuru da yerli ahali ile karışmıştır; fakat bu zümrenin, daha ziyade yüksek tabakaya mensup olduğu anlaşılıyor[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Ahalisi 922′den beri Müslüman olan Altın Ordu’da, Batu’nun küçük biraderi Berke Han’ın (1255-1266) Müslümanlığı kabul etmesiyle, bu ülke, tam mânasıyla bir Türk-İslâm devleti haline gelmiştir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Zaten bu mıntıkada, 922′den beri, İslâm kültürü yayılmıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Saray şehri kurulup da Türkistan’la ticaret münasebetleri tekrar kuvvet bulduktan sonra, Altın Ordu’da Müslüman tesirinin birdenbire başka tesirlere üstün geldiğini görüyoruz; neticede Saray hanları, Müslüman oldular[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Berke Han’ın hâkimiyet zamanı, Altınordu’nun, Büyük Hakanlık’tan ayrıldığı, yani istiklâlini ilan ettiği zamana tesadüf etmektedir; Berke Han kendi namına sikke bastırmakta ve tamamıyla müstakil bir hükümdar gibi hareket etmekte idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Umumiyetle onun zamanı, Altın Ordu’nun en parlak devri olarak tanınmaktadır; yeni bir “Saray” (Yeni Saray) şehrinin kuruluşu da bunu teyit etmektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Özbek Han (1313-1342) zamanında İslâm dini, büsbütün kuvvetlendi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Saray şehri, diğer İslâm memleketlerinin büyük şehirleri gibi, camiler, medreseler ve tekkelerle süslenmeğe başlandı; hükümdar sarayında âlimler, şeyhler, seyyidler ve hocalar itibar kazandılar; medreseler ve mektepler açıldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Muhtelif İslâm memleketlerinden ustalar çağrılmaya başlandı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Meşhur İslâm âlimlerinden Kutbeddin-ür-Razî, Şeyh Sadeddin Teftezî ve başkalarının, Canibek Han zamanında (1340-1357) Saray şehrinde kaldıkları malûmdur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Nehc’ül-feradis gibi enteresan bir kitabın, ya doğrudan doğruya Saray’da veya Saray hanlarının emriyle, yine Altın Ordu hâkimiyetinde bulunan, Harezm’de tertip edilmiş olması, yazı dilinin burada mühim gelişme kaydettiğini göstermektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu’nun XIII-XIV[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay yüzyıllarda siyasî, iktisadî ve kültürel bakımdan, yalnız Şarkî Avrupa’nın değil, umumiyetle Türk dünyasının en mühim mevkilerinden biri olduğunda şüphe yoktur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu devletin ahalisinin büyük bir kısmı -Rus yurdu müstesna- halis Türk’tü; ancak üst tabakada, Moğol unsur mevcuttu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu unsur da, kısa bir zaman içinde tamamıyla Türkleşmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Devlet teşkilâtı, Cengiz’den çok önce teşekkül eden devlet sisteminden ibaretti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Göktürk ve Uygur teşkilâtının mühim unsurlarının Altın Ordu (ve umumiyetle bütün diğer Türk devletlerinde ) mevcut olduğu muhakkak gibidir; hele teşkilât sözlerinde (ıstılahları) Uygurca mefhumların kullanıldığı görülmektedir; bunun içindir ki, Altın Ordu ve sonraki hanlıkların devlet, iktisat ve sosyal teşkilâtlarını öğrenmek, Moğolların kendi iç teşkilâtlarından başka daha evvelki Türk devletleri ve heyetlerinin vaziyetlerini bilmeğe bağlıdır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Elde mevcut sınırlı kaynaklara göre, Altın Ordu’da askerlik, ziraat, ticaret, vergi ve her çeşit mükellefiyetleri tanzim eden belirli kanunlar mevcuttu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Cengiz tarafından kurulan teşkilâttan başka, siyasî ve sosyal hayatın her safhasını düzenleyen birçok nizamlar tatbik edilmekte idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu itibarla da Altın Ordu Devleti’nin “yasalı” (kanunlu) bir siyasî varlık olduğu ortadadır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Ahalinin yalnız göçebe olmadığı, şehirlerin ve köylerin çokluğu ile derhal görülmektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Zaten, Orta-İdil boyundaki Türkler’in çok erkenden köyler ve şehirler kurdukları malûmdur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İdil’in aşağı mecrasında bulunan Türk-Moğol unsurunun da, yavaş yavaş şehir ve köylere yerleştikleri görülüyor[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Azerbaycan da dahil olduğu halde Altın Ordu’ya ait sahada, şimdiye kadar 25 şehir tespit edilmiştir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bunlar: Azak, Batçin, Bakû, Büler, Bulgar, Derbent, Gülistan (Saray’ın banliyösü), Kırım, Kırım-Cedit, Macar, Macar-Cedit, Mahmûd Âbad, Muhşı, Ordu, Ordu-Cedit, Ordu-Bazar, Recan, Saray, Saray-Cedit, Saraycık, Sığnak-Cedit, Tebriz, Ükek, Hacı-Tarhan (Zeci-Tarhan), Şabran, Şamaha[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Demek ki, Altınordu, sadece bir “step imparatorluğu” değildi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu sayılan şehirlerin büyük bölümü, büyük ticaret merkezleri ve “ihracat ve ithalât” iskeleleri ve transit istasyonları idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bilhassa Saray şehrinin büyüklüğü ve güzelliği hakkında, şehri bizzat gezen seyyahların elinden çıkan kayıtlar mevcuttur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu cins kayıtlar, yapılan hafriyat (kazı) neticesinde tamamıyla tespit edilmiştir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Saray şehrinde, mükemmel bir su tesisatı olduğu, bahçelere, evlere varıncaya kadar, su borularıyla su getirildiği meydana çıkmıştır; çini tezyinatı, yapıcılık ve bilhassa maden işleme hususunda mühim ilerlemeler elde edildiği, çıkan eserlerle sabittir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bu itibarla, Saray şehrinin ve içinde yaşayan ahalisinin (yani yerli Türkler’in), devirlerinin diğer memleketlerinden geride durmadıkları açıktır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Meydana çıkarılan maden eritme ve işletme tesisatının mükemmelliği, Altın Ordu ustalarının, hattâ bu hususta birçok millet ustalarını geride bıraktıklarını gösterir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu suretle Saray şehrinde (bilhassa Saray-Berke’de) İtil ve Bulgar şehirlerinin geleneği, yalnız muhafaza edilmekle kalmamış, daha da ileriye götürülmüştür[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Saray, aynı zamanda Türkistan, İran, Anadolu, Bizans, Rus, Ceneviz ve Orta Avrupa’dan gelen tüccarların buluştukları bir merkez olması hasebiyle de, büyük bir ehemmiyete sahipti; burada ayrı milletler için ayrı mahaller kurulduğu ve herkese kendi memleketinde alışık olduğu hayata göre yaşamak imkânı verildiğini biliyoruz[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu’nun merkezi, Saray şehri idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Saray şehrine “Taht ili” denirdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Batu zamanında tesis edilen Saray şehri, Berke Han zamanında daha müsait bir yere nakledilerek Yeni Saray, yahut Saray-Berke adını aldı (İdil’in sol kollarından biri olan Tsares mevkiine yakın)[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Hanlar, Saray şehrinin “Gülistan” denilen banliyösünde yaşıyorlardı; burası bilhassa hanların, kışı geçirdikleri bir yerdi; yazları ise eski âdet üzere “yaylağa” çıkarlar, Don ve Özü arasında kalırlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Hanların “yaylak”lardaki ordugâhları da büyük bir şehir manzarası arz ediyor, hanım ve büyüklerin süslü çadırları, geniş bir sahayı kaplıyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Keçeden yapılan çadırların (yurt) içi, kıymetli halılarla süslü idi; hanın tahtı, altın ve kıymetli taşlarla bezenmiş, ayakları gümüşten idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bayram ve yortu günlerinde, yabancı elçiler, merasimle kabul edilirdi; bu münasebetle hanın tahtı etrafında, hatunu ve hanedan âzasına mensup büyükler bulunuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Hanın birkaç karısı olurdu; fakat biri Ulu-Hatun, yani baş kadın sayılırdı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ulu-Hatunların mevkileri gayet yüksek olup, devlet idaresine bilfiil iştirak ederler, hattâ, hanın muvafakatiyle, kendi adlarından “yarlık” verdikleri olurdu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ulu Hatun, Osmanlı sultanlarının saraylarındaki baş kadınefendi ve Valide sultana çok benzemektedir; yalnız Valide Sultanın yetkileri daha geniştir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Hanlar, yalnız Tatar büyüklerinin kızlarını değil, Bizans imparatorlarının ve Rus knezlerinin kızlarını da alıyorlardı; ezcümle Özbek Han’ın karısı, Rum kayseri Andronikos Paleologos’un kızı idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Umumiyetle, Altın Ordu Devleti’nde kadınların sosyal konumları yüksekti ve bu konuda eski Türk gelenekleri devam ettiriliyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Hanın hatunları ayrı saraylarda yaşıyorlar, göç ederken kendilerine mahsus çadırları bulunuyordu; hattâ kendilerinin mescit ve camileri, hoca ve imamları olduğu gibi, umumî hayatta ayrı muhafız kıtaları da vardı; Altın Ordu kadınları, umumî hayatta görünürler, hattâ han hatunları, âlimler ve şairler meclisine bile devam ederlerdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu Devleti’nde resmi dil, Çağatay Türkçesi idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Önceleri Gök Tengri’ye tapıyorlardı ama kısa zamanda bütün ülke Müslüman oldu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bir süre sonra devlet, tam anlamı ile Türkleşti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ama bu “Türkleşme” deyimi, hükümdar ailesi içindir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Halkın yüzde doksanından fazlası, zaten Türk idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay (Kuman-Kıpçak, Bulgar… Türkleri)[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Bugün, Tatar adıyla anılan Türkler de Altın Ordu Devleti’nin halkıdır ve Tatar adı, “Kuzey Türkleri” anlamında bir genel ad olmuştur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Moğollar, çok küçük bir azınlık haline düşmüştü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Askerin büyük çoğunluğu da Türk idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Moğol azınlığı, Türklerle karışmış ve eriyip gitmişlerdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ama hanlar, Moğol sülalesinden geliyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bunlar da Türklerle evlendikleri için, zamanla Moğol etkisi, sadece idare şeklinde, teşkilatta kaldı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu’nun idare sistemi, eski Türk esaslarına dayanmaktadır; bu esaslarda bilhassa bozkır an’anesi ve teşkilâtı, mühim bir yer tutuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ahalinin gittikçe toprağa bağlanması, ziraat, ticaret ve sanayiin gelişmesi üzerine, devlet idaresinde bu esaslar da dikkate alınmıştı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altın Ordu’nun resmi ismi, aslında “Büyük Ordu”dur[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu devlet, birkaç kısma yahut “Ulus”a (”ölüş, hisse”) bölünürdü; Rusya bile birkaç “Ulus”tan ibaret olduğu gibi, Başkurt, Bulgar, Mokşı elleri de birer ayrı ulus teşkil etmişti; bundan başka Kafkas ve Karadeniz sahaları da, ayrı uluslara bölünmüştü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Ulus, onun başında bulunan türelerin (büyük memur) adını alırdı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ulus içinde de, Cengiz’in tespit ettiği ve tamamıyla askerî mahiyette olan bir bölüm vardı; ezcümle: tümen (10 bin), bin, yüz ve on beylikleri; tümen beyi, on bin kişilik kuvveti çıkaran bölgenin başbuğu, bin beyi, bin kişilik kuvvetin başı v[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunays[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu bakımdan Altın Ordu, gayet intizamlı bir askerî ve mülkî idare teşkilatına sahipti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Halis Türk olan ulusların en yüksek idare (sivil) memuruna Daruga denilirdi ki, vali karşılığı olsa gerektir; Rus uluslarındaki en yüksek Tatar valisi de Baskak adını taşırdı; baskakların idarî merkezine de “yurt” denirdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Baskaklar, bulundukları yerde, Rus knezleri ve ahalisinin Altın Ordu’ya boyun eğmelerine nezarete memurdu; bu maksatla onun emrinde asker de bulunurdu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Rus ahalisinden “kafa vergisi” alındığından, ahali sayımı yapılır (ilk sayım 1257′de) ve ona göre, baskaklar vergi alırlardı; mal ve mülkten ayrıca âşar (onda bir) da toplanmakta idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Darugaların da aynı şekilde icrai faaliyette bulundukları görülmektedir; yerli Türk ahalisinin birçok mükellefiyetlere tabi olduğu, yarlıklardan anlaşılıyor[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ancak “Tarhan” olan kimseler, her nevi mükellefiyetten ve vergilerden kurtuluyorlardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Tarhanlık hakkı da han tarafından verilir ve “Tarhanlık yarlığı” ile tasdik olunurdu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Hana, devlet idaresinde “Divan” adını taşıyan bir meclis yardım ederdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ekserî Türk-İslâm devletlerinde rastladığımız bu müessesenin Altın-Ordu’daki mahiyeti, kesin olarak bilinemiyor; bilhassa bu divanın yazıcıları (Divan bitikçi’leri) tâbiri, yarlıklarda sık sık zikredilmektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Dış memleketlere gönderilen elçilere ve yardımcılarına, “elçi-keleci” denirdi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ayrıca; yol, vergi, ticaret işlerine nezaret eden memurlar mevcut olup bunların vazifeleri, birer birer tâyin ve tespit edilmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Ticaretin, Altın Ordu’da çok inkişaf ettiğini de söylemiştik; buna bağlı olarak, para sistemi de gayet muntazamdı; maden para ile yan yana, kâğıt para usulü de vardı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Altınordu’nun siyasî tarihi cihetine gelince, bu hakanlık, Doğu Avrupa’yı elinde bulundurmakla, birçok bakımdan Hazar Hakanlığı’nı andırmaktadır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İşgal ettiği coğrafî vaziyetinin icabı olarak, birçok devletlerle, siyasî, iktisadî ve kültür münasebetleri tesis etmiştir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bizans’la, Mısır Memlûkları ve Osmanlılarla münasebetleri olduğu gibi, bilhassa Litvanya-Lehistan Devleti’yle yakın bir münasebet tesis edilmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altın Ordu ile İlhanîler arasında, Hazar Denizi’nin güney sahası ve Harezm yüzünden daimî bir ihtilâf ve rekabet vardı; bunun içindir ki Altın Ordu ile Mısır Memlûkları arasında sıkı bir dostluk kuruldu; aynı vecihle sonraları, Yıldırım Bayezid ve Toktamış Han’ın her ikisinin de Timur Han tarafından büyük bir tehlikeye maruz kalmaları üzerine, Osmanlı Devleti’yle Altın Ordu arasında yakın bir dostluk hâsıl oldu; her iki ülkeden, karşılıklı elçiler ve tüccarlar gidip gelmeye başladılar[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Timur istilâsı, Altınordu hanlarıyla Osmanlı sultanlarının, sonraları da iyi münasebetleri devam ettirmelerini sağladı[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İkinci Murad Han ile Fatih Sultan Mehmed zamanında da bu dostluk mevcuttu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altınordu hanlarından olup sonra Kazan Hanlığı’nı kuran Uluğ Muhammed’in, II[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Murad’a ve sonraki hanların Fatih Sultan Mehmed’e gönderdikleri bitikleri (name, mektup) bunu göstermektedir[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Moskova knezliğinin tedricen yükselmesi ve tehlikeli olmağa başlaması üzerine, Altın Ordu ile Litvanya-Lehistan arasında Ruslar’a karşı bir cephe teşkil etmek istendi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Birçok etkenlerin bir araya gelmesiyle, gittikçe zayıf düşen Altın Ordu, Timur’un arka arkaya indirdiği üç darbeden sonra (bu seferler esnasında Saray şehri kâmilen yıkılmıştır), bir daha kendine gelemedi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Hanedan üyeleri arasında çıkan iç mücadele, ticaret hareketlerinin gittikçe azalması, komşularının kuvvetlenmesi neticesinde, Altın Ordu Hakanlığı, gittikçe kuvvetten düştü[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Altın Ordu’nun son büyük hanı, Timur Han ve Yıldırım Bayezid Han’ın çağdaşı olan Toktamış Han’dır (1376-1391)[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay
Ondan sonra, “Taht-İli”nde (Saray’da), hanlar, sık sık değişmiş ve karşılıklı şiddetli mücadeleler yapmışlardır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1480 yılında, Saray Hanı Seyyid Ahmed, Moskova büyük knezi III[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay İvan’ı baş eğmeğe zorlayarak Rusya üzerinde eski hâkimiyetini tekrar kurmak teşebbüsünde bulunmuşsa da, kâfi miktarda kuvvete sahip olmadığı gibi, arkada bazı tehlikeler baş gösterdiğinden, bir meydan muharebesi olmaksızın, Don boyunca çekilip gitmişti[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bundan sonra, Rusya üzerinde 240 yıldan beri devam edip gelen Altınordu hâkimiyeti, kendiliğinden kalkmıştır[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Zaten, Altın Ordu’nun ömrü de sona ermiş gibiydi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay 1502′de bu devlet, artık, tarihe karışmış bunuyordu[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay Bu hakanlığın harabeleri üzerinde birçok hanlıklar yükseldi; bunlar: Kırım, Kazan, Sibir, Astrahan ve Nogay hanlıkları idi[IMG]http://www.nebuforum.com/images/smilies/nokta.gifdolunay