Jelibon
Kurtuluş Savaşı’nda Ermeni Sorunu ve Gümrü Anlaşması
Sevr Andlaşması Doğuda bir Ermenistan kurulduğu gibi, Kürdistan’a da otonomi (özerklik) vermekte ve böylece Doğu Anadolu’yu parçalamakta idi.Taşnak Partisi tarafından idare olunan ve İtilaf Devletlerinin yardımını gören Ermeni Devleti, Çarlık Rusyası’nın Birinci Cihan Harbinde mağlıp olması sonucu Güney Kafkas
hudutlarında Erivan, Gümrü ve Kars dolaylarında kurulmuştu.Milli hudutlarımıza tecavüz eden ve Müslüman halka fevkalade zulüm, haksızlık ve katliam yapan Ermenilere karşı harekete geçilmesinde T.B.B.M. karar vermek zorunda kalmıştı.
T.B.B.M. İcra Heyetine (Bakanlar Kuruluna), milli hudutlarımız içinde bulunan, ancak mütakere hükümlerine uyularak, boşaltılan “Evliye-i Salase” (Doğuda bulunan üç ilimiz.) Kars, Artvin ve Ardahan’ın tekrar geri alınması için gereğinin yapılması yolunda ayrıca yetkide vermişti. Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa’nın, Hükümete 30 Mayıs ve 4 Haziran 1920 tarihli raporlarında da belirttiği üzere, “Ermenilerin ilk fırsatta Erzurum’u dahi le geçirmek için teşebbüslerde bulunacaklarını, Ermeni ordusuna karşı hakim ve müsait bir vaziyet almanın zorunluluğu, Brestlitovsk ve Batum muahedeleri ile Türkiye’ye bırakılan Evliye-i Salase’yi işgal etmek üzere harekete geçmenin” gerekliliğini açıklamış ve hükümetçe de bu durum uygun görülmüş ve taarruz için 7 Haziranda emir verilmişti. Ancak Sovyet Cumhuriyeti Hariciye Nazırının Ermenistan, İran ve Türkiye hudutlarının tespitinde Rus Sovyet Hükümeti’nin arabuluculuğu ile meselenin siyasi yollardan halledilmesinin mümkün olduğunu bildirmesi üzerine, ordunun taarruzu geciktirilmişti. Bu sırada Ermenilerin Doğu Cephesinde, Türk topraklarına ve halkına karşı tecavüzü, Oltu’yu işgal etmeleri ve Gürcülerin de 25 Temmuzda Artvin’i almaları, askeri birliklerimize de tecavüzü, askeri ordumuzu düzeltmek ve savunma tertiplerini sağlamak amacıyla 28 Eylül 1920’de ordumuzun taarruza geçmesine sebep olmuştur.29 Eylülde Sarıkamış, 30 Ekimde Kars, 7 Kasımda Gümrü, ordumuz tarafından alınmıştır.
18 Kasım 1920’de mütakere imzalanmış, kati barış andlaşması ise 2/3 Aralık gecesi imzalanmıştı. Gümrü Barış Andlaşmasının, ilk akdedilen andlaşma olması bakımından ehemmiyetli olmakla beraber, Misak-ı Milli’nin doğu hudutlarını da kısmen belirliyordu.
Bu andlaşmaya göre, 10 Ağustos 1920’de İstanbul Hükümeti tarafından aktedilen Sevr Andlaşması ile Ermenilere bırakılan doğu illeri ve 1878 Berlin Andlaşması ile Rusya’ya bırakılan Kars ve dolayları da Türkiye’ye bırakılıyordu. Ayrıca Ermenistan Hükümeti, Sevr barış Andlaşmasının hükümlerini de geçersiz saydığını, Gümrü Andlaşmasında açıkça ifade ediyordu.